Định nghĩa và Phân loại
Theo ICD-11:
- ATPD (6A23) được đặc trưng bởi sự khởi phát cấp tính của các triệu chứng loạn thần, thường trong vòng 2 tuần.
- Các phân type:
- 6A23.0: ATPD, hiện tại có triệu chứng phân liệt
- 6A23.1: ATPD, hiện tại không có triệu chứng phân liệt
- 6A23.Z: ATPD, không xác định
Chẩn đoán
2.1. Tiêu chuẩn chẩn đoán (theo ICD-11):
- Khởi phát cấp tính các triệu chứng loạn thần (≤2 tuần)
- Có ít nhất một trong các triệu chứng sau:
- Hoang tưởng
- Ảo giác
- Rối loạn tư duy (như tư duy rời rạc)
- Rối loạn cảm xúc và hành vi rõ rệt
- Không đáp ứng tiêu chuẩn chẩn đoán của các rối loạn tâm thần khác
- Thời gian diễn biến <3 tháng
2.2. Đánh giá lâm sàng:
- Sử dụng thang đánh giá chuẩn hóa:
- Positive and Negative Syndrome Scale (PANSS)
- Brief Psychiatric Rating Scale (BPRS)
- Đánh giá chức năng: Global Assessment of Functioning (GAF)
2.3. Cận lâm sàng:
- Xét nghiệm máu: CBC, điện giải đồ, chức năng gan thận, thyroid function tests
- Độc chất học: Sàng lọc ma túy trong nước tiểu
- Chẩn đoán hình ảnh: MRI sọ não (nếu có chỉ định)
- EEG: Nếu nghi ngờ động kinh
Điều trị
3.1. Nguyên tắc:
- Điều trị sớm và tích cực
- Kết hợp dùng thuốc và can thiệp tâm lý xã hội
- Giảm thiểu tác dụng phụ và tối ưu hóa tuân thủ điều trị
3.2. Điều trị dược lý:
a) Thuốc chống loạn thần thế hệ 2 (SGA):
- Ưu tiên sử dụng SGA do ít tác dụng phụ ngoại tháp
- Lựa chọn và liều dùng (Mức độ bằng chứng: A):
- Risperidone: 2-6 mg/ngày (khởi đầu 1 mg/ngày)
- Olanzapine: 5-20 mg/ngày (khởi đầu 5 mg/ngày)
- Aripiprazole: 10-30 mg/ngày (khởi đầu 5-10 mg/ngày)
- Quetiapine: 300-750 mg/ngày (khởi đầu 50 mg/ngày)
b) Benzodiazepines (Mức độ bằng chứng: B):
- Sử dụng ngắn hạn (2-4 tuần) để kiểm soát lo âu và kích động
- Lorazepam: 0.5-2 mg/ngày, chia 2-3 lần
3.3. Can thiệp tâm lý xã hội:
- Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT) (Mức độ bằng chứng: B)
- Tâm lý giáo dục cho bệnh nhân và gia đình (Mức độ bằng chứng: A)
- Can thiệp khủng hoảng và hỗ trợ xã hội (Mức độ bằng chứng: C)
Theo dõi và đánh giá
4.1. Đánh giá đáp ứng điều trị:
- Sử dụng PANSS hoặc BPRS định kỳ (hàng tuần trong giai đoạn cấp)
- Mục tiêu: Giảm ≥50% điểm số sau 4-6 tuần điều trị
4.2. Theo dõi tác dụng phụ:
- Triệu chứng ngoại tháp: Sử dụng Simpson-Angus Scale (SAS)
- Chuyển hóa: Cân nặng, BMI, đường huyết, lipid máu (baseline và định kỳ)
4.3. Điều chỉnh điều trị:
- Nếu đáp ứng không đủ sau 2-4 tuần: Tăng liều hoặc đổi thuốc chống loạn thần
- Nếu có tác dụng phụ nặng: Giảm liều hoặc đổi thuốc
Tiên lượng và dự phòng tái phát
5.1. Tiên lượng:
- 50-80% bệnh nhân hồi phục hoàn toàn trong vòng 3 tháng
- 15-20% có thể chuyển thành rối loạn tâm thần mạn tính (như tâm thần phân liệt)
5.2. Dự phòng tái phát:
- Duy trì điều trị thuốc chống loạn thần ít nhất 12 tháng sau đợt cấp đầu tiên (Mức độ bằng chứng: B)
- Giảm liều từ từ khi ngừng thuốc
- Theo dõi dài hạn và can thiệp sớm khi có dấu hiệu tái phát
Các tình huống đặc biệt
6.1. ATPD kháng trị:
- Xem xét sử dụng Clozapine nếu không đáp ứng với ít nhất 2 loại SGA (Mức độ bằng chứng: B)
- Kết hợp điều trị sốc điện (ECT) trong trường hợp nặng (Mức độ bằng chứng: C)
6.2. ATPD ở phụ nữ mang thai:
- Cân nhắc lợi ích/nguy cơ khi sử dụng thuốc chống loạn thần
- Ưu tiên SGA với liều thấp nhất có hiệu quả
- Tăng cường can thiệp tâm lý xã hội
LƯỢC ĐỒ CHẨN ĐOÁN VÀ ĐIỀU TRỊ Rối loạn Loạn thần Cấp và Nhất thời (Acute and Transient Psychotic Disorder – ATPD)
Tài liệu tham khảo
1) World Health Organization. (2022). ICD-11 for Mortality and Morbidity Statistics. https://icd.who.int/browse11/l-m/en
2) Castagnini, A., & Foldager, L. (2014). Epidemiology, course and outcome of acute polymorphic psychotic disorder: implications for ICD-11. Psychopathology, 47(3), 202-206.
3) Fusar-Poli, P., Cappucciati, M., Bonoldi, I., et al. (2016). Prognosis of brief psychotic episodes: a meta-analysis. JAMA Psychiatry, 73(3), 211-220.
4) Gaebel, W., Zielasek, J., & Cleveland, H. R. (2013). Psychotic disorders in ICD-11. Asian Journal of Psychiatry, 6(3), 263-265.
5) National Institute for Health and Care Excellence. (2014). Psychosis and schizophrenia in adults: prevention and management. Clinical guideline [CG178].
6) American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.
7) Malhotra, S., Sahoo, S., Balachander, S., & Grover, S. (2019). Acute and transient psychotic disorders: Newer understanding. Indian Journal of Psychiatry, 61(Suppl 1), S145-S153.
BÌNH LUẬN