PHÁC ĐỒ CHẨN ĐOÁN VÀ ĐIỀU TRỊ HỘI CHỨNG ZOLLINGER-ELLISON

1. Đại cương

1.1. Định nghĩa

Hội chứng Zollinger-Ellison (ZES) là tình trạng tăng tiết acid dạ dày quá mức do u tuyến tiết gastrin (gastrinoma), thường gặp ở tụy hoặc tá tràng.

1.2. Dịch tễ học

• Tỷ lệ mắc: 0.5-2 ca/1,000,000 người/năm
• Tuổi trung bình khi chẩn đoán: 50 tuổi
• Nam:Nữ = 1.5:1

1.3. Cơ chế sinh lý bệnh

1. U tuyến tiết gastrin →
   • Tăng tiết gastrin vào máu
2. Gastrin tác động lên tế bào parietal →
   • Kích thích tiết acid HCl quá mức
3. Tăng tiết acid →
   • Loét dạ dày, tá tràng
   • Tiêu chảy do kích thích ruột và bất hoạt enzyme tụy
4. Gastrin cũng kích thích tăng sinh tế bào →
   • Phì đại niêm mạc dạ dày
   • Tăng nguy cơ ung thư dạ dày
5. Liên quan đến hội chứng MEN-1 trong 20-25% trường hợp →
   • Có thể kèm theo u tuyến cận giáp, u tuyến yên

2. Chẩn đoán

2.1. Lâm sàng

• Đau bụng thượng vị
• Ợ nóng, trào ngược
• Tiêu chảy (70-90% bệnh nhân)
• Sút cân
• Xuất huyết tiêu hóa

2.2. Cận lâm sàng

• Xét nghiệm máu:
  • Gastrin máu lúc đói > 1000 pg/mL (hoặc > 500 pmol/L)
  • Calcium máu tăng (trong MEN-1)
  • Hemoglobin giảm nếu có xuất huyết
• Test kích thích tiết secretin:
  • Tăng gastrin > 200 pg/mL sau tiêm secretin
• pH dịch dạ dày < 2
• Nội soi dạ dày-tá tràng: Loét dạ dày, tá tràng hoặc loét ở vị trí không điển hình
• Chẩn đoán hình ảnh:
  • CT scan ổ bụng có cản quang
  • MRI ổ bụng
  • Siêu âm nội soi
  • Xạ hình octreotide

2.3. Chẩn đoán xác định

• Gastrin máu lúc đói > 1000 pg/mL và pH dịch dạ dày < 2
• Hoặc test kích thích secretin dương tính
• Kèm theo hình ảnh u trên chẩn đoán hình ảnh

3. Điều trị

3.1. Nguyên tắc điều trị

• Kiểm soát tăng tiết acid
• Loại bỏ u nguyên phát (nếu có thể)
• Điều trị triệu chứng và biến chứng
• Theo dõi và điều trị các bệnh lý kèm theo (MEN-1)

3.2. Điều trị cụ thể

3.2.1. Điều trị nội khoa

a. Thuốc ức chế bơm proton (PPI):

• Omeprazole: 60-120 mg/ngày, chia 2 lần
• Esomeprazole: 40-80 mg/ngày, chia 2 lần
• Pantoprazole: 80-240 mg/ngày, chia 2 lần Liều có thể tăng đến khi kiểm soát được triệu chứng Thận trọng: Theo dõi nồng độ vitamin B12, sắt, magie máu khi dùng dài hạn

b. Thuốc kháng thụ thể H2 (nếu không dung nạp PPI):

• Famotidine: 40-80 mg uống mỗi 6 giờ Thận trọng: Hiệu quả kém hơn PPI, cần liều cao

c. Thuốc tương tự somatostatin:

• Octreotide: 100-500 µg tiêm dưới da, 2-3 lần/ngày
• Lanreotide: 60-120 mg tiêm bắp sâu mỗi 4 tuần Chỉ định: Điều trị u di căn không phẫu thuật được

3.2.2. Điều trị ngoại khoa

• Chỉ định: U khu trú, chưa di căn
• Phương pháp:
  • Cắt bỏ u
  • Cắt tụy bán phần hoặc toàn phần (nếu u ở tụy)
  • Cắt tá tràng (nếu u ở tá tràng)

3.2.3. Điều trị u di căn

• Phẫu thuật giảm khối u
• Hóa trị liệu: Streptozocin + 5-FU hoặc Doxorubicin
• Xạ trị trong trường hợp di căn xương

3.3. Điều trị biến chứng

• Xuất huyết tiêu hóa: Truyền máu, nội soi can thiệp
• Thủng ổ loét: Phẫu thuật cấp cứu

4. Theo dõi và quản lý

4.1. Theo dõi

• Đánh giá triệu chứng lâm sàng mỗi 3-6 tháng
• Xét nghiệm gastrin máu, chức năng gan, thận mỗi 6 tháng
• Chẩn đoán hình ảnh (CT, MRI) mỗi 6-12 tháng

4.2. Tiêu chuẩn cải thiện

• Giảm triệu chứng lâm sàng
• Gastrin máu giảm
• Không có biến chứng mới

5. Tiên lượng

• Tỷ lệ sống 5 năm: 60-100% tùy thuộc vào giai đoạn bệnh
• Tiên lượng xấu hơn nếu có di căn hoặc liên quan đến MEN-1

6. Phòng ngừa

• Tầm soát định kỳ cho người thân trong gia đình có MEN-1
• Theo dõi và điều trị tích cực để ngăn ngừa biến chứng

7. Tài liệu tham khảo

1. Jensen RT, et al. (2012). Zollinger-Ellison syndrome: current concepts and management. Ann Surg, 256(5), 753-770.
2. Ito T, et al. (2013). Pancreatic neuroendocrine tumors: clinical features, diagnosis and medical treatment: advances. Best Pract Res Clin Gastroenterol, 27(3), 311-327.
3. Metz DC, Jensen RT. (2008). Gastrointestinal neuroendocrine tumors: pancreatic endocrine tumors. Gastroenterology, 135(5), 1469-1492.