Phác đồ chẩn đoán, điều trị và quản lý rối loạn giấc ngủ

1. Đại cương

1.1. Định nghĩa

Rối loạn giấc ngủ là một nhóm các tình trạng ảnh hưởng đến khả năng ngủ của một người. Các rối loạn này có thể liên quan đến khó khăn khi đi vào giấc ngủ, duy trì giấc ngủ, thời gian ngủ không đủ, hoặc các hành vi bất thường trong khi ngủ.

1.2. Phân loại (theo ICSD-3)

Mất ngủ
Rối loạn thở khi ngủ
Rối loạn giấc ngủ trung tâm
Rối loạn nhịp sinh học giấc ngủ-thức
Rối loạn vận động liên quan đến giấc ngủ
Cận giấc (Parasomnias)

1.3. Dịch tễ học

Tỷ lệ mắc: Khoảng 10-30% dân số người lớn gặp các triệu chứng mất ngủ mạn tính
Yếu tố nguy cơ: Stress, rối loạn tâm thần, bệnh lý mạn tính, lối sống không lành mạnh

2. Chẩn đoán

2.1. Đánh giá lâm sàng

Khai thác tiền sử bệnh và gia đình
Đánh giá các triệu chứng liên quan đến giấc ngủ
Sử dụng các công cụ đánh giá: Thang điểm Epworth Sleepiness Scale (ESS), Pittsburgh Sleep Quality Index (PSQI)
Nhật ký giấc ngủ

2.2. Khám thực thể

Đánh giá tổng quát
Khám tai mũi họng, tim mạch, hô hấp
Đánh giá chỉ số khối cơ thể (BMI)

2.3. Cận lâm sàng

Đa ký giấc ngủ (Polysomnography – PSG)
Nghiệm pháp đa đo độ trễ ngủ (Multiple Sleep Latency Test – MSLT)
Theo dõi hoạt động (Actigraphy)
Xét nghiệm máu: Công thức máu, chức năng tuyến giáp, ferritin
Chụp X-quang ngực, CT hoặc MRI sọ não (nếu cần)

2.4. Chẩn đoán phân biệt

Rối loạn tâm thần (trầm cảm, lo âu)
Bệnh lý nội khoa (bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính, suy tim)
Tác dụng phụ của thuốc

3. Điều trị

3.1. Nguyên tắc điều trị

Xác định và điều trị nguyên nhân cơ bản
Kết hợp biện pháp không dùng thuốc và dùng thuốc
Điều chỉnh theo từng cá nhân và loại rối loạn giấc ngủ

3.2. Điều trị không dùng thuốc

3.2.1. Vệ sinh giấc ngủ

Duy trì lịch ngủ đều đặn
Tạo môi trường ngủ thoải mái
Tránh caffeine, rượu, và nicotine trước khi ngủ
Hạn chế sử dụng thiết bị điện tử trước khi đi ngủ

3.2.2. Liệu pháp tâm lý

Liệu pháp nhận thức hành vi cho mất ngủ (CBT-I)
Kỹ thuật thư giãn
Kiểm soát kích thích

3.2.3. Các biện pháp khác

Liệu pháp ánh sáng (cho rối loạn nhịp sinh học)
Tập thể dục đều đặn (tránh tập gần giờ đi ngủ)

3.3. Điều trị dùng thuốc

Bảng các loại thuốc điều trị rối loạn giấc ngủ

Nhóm thuốc	Thuốc	Liều lượng	Chỉ định chính	Tác dụng phụ chính
Benzodiazepines	Temazepam	15-30 mg	Mất ngủ ngắn hạn	Buồn ngủ ban ngày, lệ thuộc
Non-benzodiazepines	Zolpidem	5-10 mg	Mất ngủ	Chóng mặt, đau đầu
Melatonin receptor agonists	Ramelteon	8 mg	Khó đi vào giấc ngủ	Buồn ngủ, chóng mặt
Orexin receptor antagonists	Suvorexant	10-20 mg	Mất ngủ mạn tính	Buồn ngủ ban ngày
Antidepressants	Trazodone	25-100 mg	Mất ngủ kèm trầm cảm	Chóng mặt, khô miệng
Antihistamines	Diphenhydramine	25-50 mg	Mất ngủ ngắn hạn	Buồn ngủ ban ngày, khô miệng

3.4. Điều trị theo loại rối loạn giấc ngủ

3.4.1. Mất ngủ

Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT-I)
Thuốc ngủ ngắn hạn nếu cần thiết

3.4.2. Ngưng thở khi ngủ

Giảm cân (nếu thừa cân/béo phì)
Máy thở áp lực dương liên tục (CPAP)
Dụng cụ nâng hàm dưới
Phẫu thuật (trong một số trường hợp)

3.4.3. Hội chứng chân không yên

Bổ sung sắt (nếu thiếu)
Thuốc chủ vận dopamine (ví dụ: pramipexole)

3.4.4. Rối loạn nhịp sinh học giấc ngủ-thức

Liệu pháp ánh sáng
Melatonin

4. Theo dõi và quản lý

4.1. Theo dõi đáp ứng điều trị

Đánh giá cải thiện chất lượng giấc ngủ và triệu chứng ban ngày
Sử dụng nhật ký giấc ngủ và các thang đánh giá

4.2. Quản lý tác dụng phụ

Theo dõi và điều chỉnh liều thuốc nếu cần
Đánh giá nguy cơ lệ thuộc thuốc (đối với benzodiazepines)

4.3. Điều chỉnh kế hoạch điều trị

Xem xét thay đổi phương pháp điều trị nếu không đáp ứng
Kết hợp các phương pháp điều trị khác nhau

5. Phòng ngừa

5.1. Phòng ngừa tiên phát

Giáo dục về vệ sinh giấc ngủ
Quản lý stress
Duy trì lối sống lành mạnh

5.2. Phòng ngừa thứ phát

Nhận biết và xử trí sớm các triệu chứng rối loạn giấc ngủ
Kiểm soát tốt các bệnh lý nền

6. Tiên lượng và biến chứng

6.1. Tiên lượng

Phụ thuộc vào loại rối loạn giấc ngủ và nguyên nhân cơ bản
Nhiều rối loạn giấc ngủ có thể kiểm soát tốt với điều trị phù hợp

6.2. Biến chứng

Giảm chất lượng cuộc sống
Tăng nguy cơ tai nạn
Ảnh hưởng đến sức khỏe tim mạch và chuyển hóa
Suy giảm nhận thức

7. Tài liệu tham khảo

American Academy of Sleep Medicine. (2014). International classification of sleep disorders (3rd ed.).
Sateia, M. J. (2014). International classification of sleep disorders-third edition: highlights and modifications. Chest, 146(5), 1387-1394.
Schutte-Rodin, S., Broch, L., Buysse, D., Dorsey, C., & Sateia, M. (2008). Clinical guideline for the evaluation and management of chronic insomnia in adults. Journal of clinical sleep medicine, 4(5), 487-504.
Qaseem, A., Kansagara, D., Forciea, M. A., Cooke, M., & Denberg, T. D. (2016). Management of chronic insomnia disorder in adults: a clinical practice guideline from the American College of Physicians. Annals of internal medicine, 165(2), 125-133.
Riemann, D., Baglioni, C., Bassetti, C., Bjorvatn, B., Dolenc Groselj, L., Ellis, J. G., … & Spiegelhalder, K. (2017). European guideline for the diagnosis and treatment of insomnia. Journal of sleep research, 26(6), 675-700.

8. Bảng kiểm Đánh giá tuân thủ phác đồ điều trị

Tiêu chí	Có	Không	Không áp dụng
Đánh giá lâm sàng đầy đủ	[ ]	[ ]	[ ]
Sử dụng công cụ đánh giá chuẩn hóa (ESS, PSQI)	[ ]	[ ]	[ ]
Thực hiện các xét nghiệm cận lâm sàng cần thiết	[ ]	[ ]	[ ]
Xác định loại rối loạn giấc ngủ cụ thể	[ ]	[ ]	[ ]
Áp dụng biện pháp vệ sinh giấc ngủ	[ ]	[ ]	[ ]
Sử dụng liệu pháp tâm lý (nếu phù hợp)	[ ]	[ ]	[ ]
Lựa chọn thuốc phù hợp (nếu cần)	[ ]	[ ]	[ ]
Theo dõi và quản lý tác dụng phụ của thuốc	[ ]	[ ]	[ ]
Đánh giá đáp ứng điều trị định kỳ	[ ]	[ ]	[ ]
Điều chỉnh kế hoạch điều trị khi cần thiết	[ ]	[ ]	[ ]
Giáo dục bệnh nhân về phòng ngừa	[ ]	[ ]	[ ]
Đánh giá và xử trí các biến chứng (nếu có)	[ ]	[ ]	[ ]

Lược đồ Quy trình chẩn đoán, điều trị và quản lý rối loạn giấc ngủ

Ths.Bs. Lê Đình Sáng