Hội chứng giảm thông khí do béo phì (OHS)

TỔNG QUAN LÂM SÀNG

HỘI CHỨNG GIẢM THÔNG KHÍ DO BÉO PHÌ (Obesity-Hypoventilation Syndrome)

Gangadhara Rao Golla, Maheswara Satya, MD. Phát hành ngày 1 tháng 1 năm 2025.

Dịch và chú giải: BS Lê Đình Sáng

I. THÔNG TIN CƠ BẢN

1.1 Định nghĩa

Hội chứng giảm thông khí do béo phì (OHS), còn được gọi là hội chứng Pickwick, theo định nghĩa thông thường là sự kết hợp giữa béo phì (chỉ số khối cơ thể [BMI] ≥30 kg/m2) và tăng CO2 máu ban ngày (PaCO2 ≥45 mmHg trong xét nghiệm khí máu động mạch) khi không có các nguyên nhân giảm thông khí khác. Hội chứng này thường đi kèm với ngưng thở khi ngủ do tắc nghẽn (chỉ số ngưng thở-giảm thở [AHI] ≥5 sự kiện/giờ) hoặc giảm thông khí khi ngủ không do tắc nghẽn (AHI <5, PaCO2 >55 mmHg trong hơn 10 phút hoặc tăng PaCO2 >10 mmHg so với PaCO2 ban ngày, đến mức >50 mmHg trong >10 phút khi ngủ). Tăng CO2 máu xuất phát từ thể tích khí lưu thông thấp và từ đáp ứng hô hấp trung ương không phù hợp với tình trạng thiếu oxy và tăng mức PCO2.

1.2 Các tên gọi khác

• Hội chứng Pickwick
• OHS
• Béo phì nặng kèm giảm thông khí phế nang
• Hội chứng giảm thông khí phế nang do béo phì

1.3 Mã ICD-10-CM

E66.2 Hội chứng giảm thông khí do béo phì (OHS)

II. DỊCH TỄ HỌC & NHÂN KHẨU HỌC

2.1 Tỷ lệ mắc

Tỷ lệ béo phì trên toàn thế giới đã tăng gấp đôi trong 30 năm qua và đã trở thành đại dịch toàn cầu. Năm 2014, Tổ chức Y tế Thế giới ước tính có hơn 600 triệu người trưởng thành béo phì. Theo báo cáo của Trung tâm Kiểm soát Dịch bệnh năm 2015, tỷ lệ béo phì ở người trưởng thành Hoa Kỳ trong giai đoạn 2011-2014 là 36,5%. Đại dịch béo phì có khả năng làm tăng tỷ lệ mắc vô số biến chứng như OHS. Tỷ lệ mắc OHS trong dân số chung được ước tính là 0,6%, và 8% đến 20% ở bệnh nhân được đánh giá rối loạn hô hấp khi ngủ tại các trung tâm giấc ngủ. Khoảng 90% bệnh nhân OHS có ngưng thở khi ngủ do tắc nghẽn (OSA), trong đó 70% có tiền sử OSA nặng.

III. GIỚI TÍNH VÀ ĐỘ TUỔI THƯỜNG GẶP

Nam giới và độ tuổi từ 50 đến 60

IV. CÁC YẾU TỐ NGUY CƠ

• Nam giới
• Tuổi từ 50-60
• Béo phì bệnh lý (BMI ≥40 kg/m2)
• OSA nặng (≥30 sự kiện ngưng thở do tắc nghẽn/giờ ngủ)
• Tăng tỷ lệ vòng eo/hông
• Chu vi cổ >45 cm

V. TRIỆU CHỨNG VÀ DẤU HIỆU LÂM SÀNG

5.1 Hầu hết các triệu chứng của OHS giống với OSA:

• Buồn ngủ ban ngày quá mức
• Mệt mỏi
• Mất phương hướng
• Mất tập trung
• Thay đổi tâm trạng
• Mất trí nhớ
• Đau đầu buổi sáng

5.2 Các triệu chứng và dấu hiệu thường gặp hơn ở OHS so với OSA:

• Kết mạc đỏ (có thể do PCO2 cao dẫn đến giãn mạch não)
• Phù toàn thân, khó thở khi gắng sức, dấu hiệu ứ trệ tuần hoàn và suy tim phải trên khám tim và gan

VI. NGUYÊN NHÂN VÀ CƠ CHẾ SINH LÝ BỆNH

• Nguyên nhân giảm thông khí ở bệnh nhân béo phì phụ thuộc vào nhiều yếu tố.
• Ba giả thuyết về giảm thông khí mạn tính được chấp nhận rộng rãi:
  • Tăng tải cơ học lên cơ hô hấp do béo phì
  • Kháng leptin ức chế trung tâm hô hấp gây giảm thông khí nặng hơn
  • Giảm đáp ứng với mức PCO2 tăng cao ở OSA
• OHS tiềm ẩn thường trở thành lâm sàng với các yếu tố khởi phát bên ngoài như thuốc an thần, lợi tiểu quá mức và các bệnh toàn thân khác.

VII. CHẨN ĐOÁN

7.1 Chẩn đoán phân biệt

• Thiếu máu
• Suy tim với lợi tiểu quá mức
• Suy gan
• Đột quỵ
• Ngưng thở khi ngủ trung ương
• OSA
• Rối loạn nhịp sinh học
• Lạm dụng thuốc hoặc rượu
• Trầm cảm
• Suy giáp
• Thuốc an thần
• Rối loạn chuyển hóa (ví dụ: hạ/tăng natri máu, tăng calci máu)
• Bệnh thần kinh cơ
• Bệnh phổi
• Hội chứng chân không yên

VIII. ĐÁNH GIÁ VÀ XÉT NGHIỆM

8.1 Đánh giá lâm sàng

• Khai thác bệnh sử chi tiết và khám thực thể giúp xác định bệnh nhân có nguy cơ cao mắc OHS.
• Sàng lọc OHS ở nam hoặc nữ có BMI ≥30 hoặc có rối loạn hô hấp khi ngủ.
• Thang đánh giá buồn ngủ Epworth (ESS) và thang Stanford (SSS) là các thang điểm được sử dụng phổ biến nhất để đánh giá buồn ngủ ban ngày.
• Nếu nghi ngờ OSA, sàng lọc bằng bảng câu hỏi STOP-BANG (ngáy, mệt mỏi, ngưng thở được quan sát thấy, huyết áp, BMI, tuổi >50, chu vi cổ >16 inch và giới tính).
• Đa ký giấc ngủ qua đêm để xác nhận AHI >5.

8.2 Xét nghiệm

• Xét nghiệm khí máu động mạch (ABG) trên không khí phòng là tiêu chuẩn vàng để chẩn đoán OHS trong bối cảnh lâm sàng phù hợp.
• Khí máu tĩnh mạch (VBG), CO2 cuối kỳ thở ra, khí máu mao mạch và theo dõi CO2 qua da có thể được sử dụng thay thế ABG để đánh giá giảm thông khí và ứ CO2.
• Bicarbonate huyết thanh (>27 mEq/L) có thể được sử dụng như công cụ sàng lọc tốt cho OHS trong bối cảnh lâm sàng phù hợp.
• Nhiều nghiên cứu cho thấy mức bicarbonate huyết thanh <27 mEq/L có giá trị dự đoán âm tính 97% để loại trừ chẩn đoán OHS ở bệnh nhân béo phì được chẩn đoán OSA và chức năng thận bình thường.
• Giảm thông khí khi ngủ có thể được đo bằng theo dõi liên tục mức CO2 cuối kỳ thở ra hoặc qua da.

8.3 Chẩn đoán hình ảnh

• Siêu âm tim sẽ hữu ích để đánh giá các thay đổi cấu trúc của tim và tăng áp phổi.
• Cân nhắc chụp X-quang ngực nếu nghi ngờ viêm phổi, bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD) hoặc bất kỳ bệnh phổi nào.
• Cân nhắc chụp cắt lớp vi tính (CT) ngực hoặc nội soi phế quản nếu tình trạng lâm sàng yêu cầu.

IX. ĐIỀU TRỊ

9.1 Tổng quan

Có bốn loại liệu pháp điều trị cho cả giai đoạn cấp và mạn tính của OHS:

• Liệu pháp áp lực đường thở dương tính (PAP)
• Oxy bổ sung qua mũi
• Phẫu thuật giảm béo
• Thuốc kích thích hô hấp đường uống

9.2 Điều trị không dùng thuốc

a) Liệu pháp PAP:

• Có hai loại liệu pháp PAP: CPAP và PAP hai mức (BiPAP). Liệu pháp PAP được coi là lựa chọn đầu tay cho OHS. Lợi ích cao nếu OHS kèm OSA (90% có liên quan).
• Lợi ích ngắn hạn (≤3 tuần sử dụng PAP): Cải thiện mức PaCO2 và PaO2 và rối loạn hô hấp khi ngủ.
• Lợi ích dài hạn (≥4 tuần sử dụng PAP): Cải thiện mức PaCO2 và PaO2, thể tích phổi, đáp ứng hô hấp trung ương với carbon dioxide và có thể giảm tỷ lệ tử vong.
• BiPAP: Khuyến cáo ở bệnh nhân thất bại với CPAP (AHI ≥5 hoặc bão hòa oxy ban đêm trung bình <90% khi điều trị CPAP) hoặc không dung nạp PAP cao.
• Thở máy không xâm lấn (NIV): Có lợi ở bệnh nhân OHS đơn thuần không có OSA kèm theo.

b) Liệu pháp oxy:

• Khoảng 40% bệnh nhân OHS đang điều trị PAP có nguy cơ thiếu oxy khi ngủ. Có thể kiểm soát bằng oxy bổ sung với lưu lượng thấp nhất có thể. Tuy nhiên, việc cho oxy quá mức có thể làm giảm thông khí phút đáng kể, dẫn đến tăng CO2 máu và nhiễm toan hô hấp.

c) Phẫu thuật giảm béo:

• Cân nhắc phẫu thuật giảm béo ở tất cả bệnh nhân có BMI ≥40 hoặc BMI ≥35 kèm các bệnh đồng mắc liên quan đến béo phì với OHS không đáp ứng với PAP và NIV. Các nghiên cứu gần đây cho thấy cải thiện đáng kể PaO2, PaCO2, thể tích thở ra gắng sức một giây (FEV1) và dung tích sống gắng sức (FVC) sau phẫu thuật giảm béo. Sau phẫu thuật thành công, 14% bệnh nhân OHS có thể cần PAP.

d) Mở khí quản:

• Dành cho bệnh nhân không dung nạp liệu pháp PAP

9.3 Điều trị nội khoa cấp tính

• Bằng chứng về điều trị nội khoa cho OHS còn hạn chế và không phải là lựa chọn đầu tay.
• Hiện có hai thuốc kích thích hô hấp: Medroxyprogesterone acetate và acetazolamide.
• Medroxyprogesterone acetate kích thích trung tâm hô hấp ở vùng dưới đồi. Dữ liệu lâm sàng cho thấy tác dụng trung tính trên mức PaCO2.
• Acetazolamide tăng bài tiết bicarbonate qua thận và gây nhiễm toan chuyển hóa, làm tăng thông khí. Acetazolamide đã được chứng minh cải thiện thông khí và giảm mức PaCO2. Tuy nhiên, dữ liệu lâm sàng còn hạn chế.

9.4 Chuyển khám chuyên khoa

Chuyển đến bác sĩ chuyên khoa về giấc ngủ trong trường hợp không chắc chắn về chẩn đoán và/hoặc bệnh nhân không đáp ứng với liệu pháp áp lực đường thở dương tính.